Amagana y’abantu kuwa gatanu yagiye mu mihanda y’umurwa mukuru Bangui muri Centrafrique yamagana umugambi wa leta wo kuvugurura itegeko nshinga kugira ngo ryemerere Perezida Faustin-Archange Touadéra kwiyamamariza manda ya gatatu.
Iyi myigaragambyo yari yabujijwe na leta, ariko abigaragambya basabye ingabo za ONU ziriyo zemera kubarinda. Iyi myigaragambyo yateguwe n’ihuriro ry’amashyaka atavugarumwe n’ubutegetsi Bloc Républicain pour la Défense de la Constitution (BRDC).
Igisubizo ni yego. Yatowe bwa mbere mu 2016, yongera gutsinda amatora yo mu mpera za 2020. Gusa mu gihe andi matora – atemerewe kwiyamamazamo – ateganyijwe mu 2025 yatangiye gahunda yo guhindura itegeko nshinga.
Touadéra usanzwe ari n’umwalimu w’imibare muri kaminuza, ayobowe igihugu cyashegeshwe n’intambara no kubura amahoro arambye kuva cyabona ubwigenge mu myaka ya za 1960.
Muri Gicurasi(5) uyu mwaka nibwo Perezida Touadéra yatangaje ko igihugu kigiye gukora referandumu yo kwemera cyangwa kwanga kuvugurura Itegeko Nshinga, amatora ateganyijwe tariki 30 z’uku kwezi kwa Nyakanga.
Kuvugurura iryo tegeko bigizweho ahanini no kuvanaho ingingo iha perezida manda ebyiri gusa bigatuma yongera akiyamamaza.
Iki gitekerezo ubutegetsi bwa Touadéra bwakizanye mu 2020 ariko madamu Danièle Darlan wari ukuriye Urukiko rurengera Itegeko Nshinga yanzura ko guhindura Itegeko Nshinga – by’umwihariko kuvanaho manda z’umukuru w’igihugu – bidakurikije amategeko.
Madamu Danièle yahise avanwa ku mwanya we, asimbuzwa Jean-Pierre Waboé ubonwa nk’umuntu wa hafi wa Perezida Touadéra.
“Touadéra arashaka kuba umwami”
Mu gihugu gifite amateka y’ubutegetsi bw’igitugu gikaze bwa Jean-Bedel Bokassa, wiyitaga ‘Umwami w’abami’, abatavuga rumwe n’ubutegetsi ubu ntibatinya kugaragaza impungenge zabo. Nubwo leta yari yategetse ko imyigaragambyo yo kuwa gatanu itemewe ntibyababujije kujya mu mihanda ya Bangui.
Martin Ziguélé umunyapolitike utavuga rumwe n’ubutegetsi wigeze kuba minisitiri w’intebe kandi wabaye uwa kabiri mu matora ya perezida aheruka, yatangaje ko batazemera ko Itegeko Nshinga rikorwaho.
Ziguélé yagize ati: “Touadéra arashaka kuba umwami utagira umuntu ugira icyo amubaza…niyo mpamvu twanze kandi turwanya iyi referandumu, itari ikindi uretse ikinyoma cya politike.”
Umuryango w’abibumbye (UN/ONU) uvuga ko iyo referandumu niba hari impungenge ko benshi batazayitabira kubera ibibazo by’umutekano mucye ahatandukanye mu ntara z’iki gihugu.
ONU yaburiye kandi ko bishobora kuganisha ku myigaragambyo ikomeye kurushaho, n’ubushyamirane.
Igihugu gikize ariko cyabuze amahoro arambye
Centrafrique, igihugu gikungahaye ku mutungo kamere, cyane cyane zahabu, ntabwo yagize amahoro arambye kuva yabona ubwigenge mu myaka ya za 1960.
Ikigo cya leta ya Amerika Geological Survey kivuga ko nko mu 2016 Centrafrique yacukuye zahabu, izwi, ingana na 60.000 kg.
Gusa iki ni kimwe mu bihugu bikennye cyane ku isi. Mu 2013 cyaguye mu kaga ubwo inyeshyamba z’Abayisilamu zitwa Seleka zafataga ubutegetsi zihiritse François Bozizé mu gihugu gituwe ahanini n’Abakiristu.
Itsinda ry’inyeshyamba ziyise anti-balaka zahagurukiye kurwanya Seleka. Ku gitutu cy’amahanga, mu 2014 Seleka yahaye ubutegetsi guverinoma y’inzibacyuho, gusa ubwicanyi bwarakomeje mu gihugu nubwo hari ingabo za ONU n’iz’Ubufaransa.
Kuva Touadéra yagera ku butegetsi hari agahenge cyane cyane mu murwa mukuru n’imijyi mikuru aho ingabo za ONU, ingabo z’u Rwanda, n’abacanshuro ba Wagner bafasha kurinda ubutegetsi n’abaturage ibitero by’ imitwe y’inyeshyamba itandukanye.
Ibuhugu by’u Rwanda n’Uburusiya ni inshuti za hafi z’ubutegetsi bwa Touadéra, raporo y’ikigo International Crisis Group iherutse kuvuga inyungu z’ubucuruzi u Rwanda ruhafite, n’impungenge z’uko nta mucyo uri mu bufatanye bw’ubutegetsi bwa Kigali na Bangui.
Inkuru ya BBC
